Początki naukowej orientalistyki sięgają XVI wieku, kiedy to na prawie wszystkich istniejących wówczas uniwersytetach europejskich zainicjowano studia hebraistyczne, nieodzowne do egzegezy Pisma Świętego[i]. Na Akademii Krakowskiej język hebrajski wykładali wówczas między innymi: Dawid Leonard[ii] (ok. 1528), Jan van den Campen[iii] (1534), Walerian Pernus[iv] (1536–1540), Jan z Trzciany (zm. 1567), Francesco Stancaro (Franciszek Stankar) z Mantui (1549–1550) oraz Wojciech Buszowski (1564–1569). W kolejnych wiekach nauczanie języków orientalnych, związane ze studiami teologicznymi, stało na niskim poziomie. Znajomość hebrajskiego w Uniwersytecie z czasem prawie zupełnie zanikła, nie zachowały się też wiadomości o jakichkolwiek pracach naukowych z tamtego okresu.

Wiek XIX przyniósł ożywienie zainteresowania studiami orientalistycznymi. W roku 1805, na podstawie rozporządzenia cesarskiego o połączeniu Uniwersytetu Lwowskiego z Krakowskim, w ramach rozbudowy Wydziału Teologicznego miały powstać katedry języków orientalnych: hebrajskiego, chaldejskiego, syryjskiego i arabskiego oraz starożytności hebrajskich i ksiąg Starego Testamentu. Podobny wniosek o kreowaniu katedry języków wschodnich (hebrajski, syryjski, chaldejski) i archeologii biblijnej oraz filologii i egzegezy Starego Testamentu[v] uchwaliła Rada Wydziału Teologicznego w 1815 roku.

W 1818 roku, dzięki staraniom Jerzego Samuela Bandtkiego[vi], przy Wydziale Filozoficznym utworzono pierwszą Katedrę Języków Wschodu i Literatury Orientalnej. Powierzono ją uczonemu z Getyngi Wilhelmowi Münnichowi[vii]. Program studiów roku I i II obejmował wówczas między innymi wstęp do języków i literatury Wschodu, naukę hebrajskiego, syryjskiego, chaldejskiego, tureckiego, arabskiego, perskiego i etiopskiego, zaś na roku III studenci zapoznawali się z literaturą orientalną (głównie perską). Na wykłady uczęszczali studenci Wydziałów: Filozoficznego, Prawa i Teologicznego; w każdym roku było ich sześciu – liczba jak na owe czasy pokaźna. Oprócz działalności dydaktycznej w Krakowie prof. Münnich prowadził także badania naukowe, których efektem były prace: Porównanie poetów polskich i perskich (1823), Znaczenie alegoryczne wierszy perskich (1825) oraz De poesi Persica (1825)[viii]. Katedra istniała osiem lat i, niestety, wobec braku wsparcia ze strony władz Uczelni została zlikwidowana w 1827 roku[ix]. O konieczności kontynuowania nauczania języków wschodnich (szczególnie arabskiego i tureckiego) w UJ wielokrotnie przypominał także Joachim Lelewel, który w 1849 roku w liście do Józefa Muczkowskiego, kustosza Biblioteki Jagiellońskiej, profesora bibliografii UJ, proponował, aby przyjąć na Katedrę Języków Wschodnich Ignacego Pietraszewskiego z uniwersytetu w Berlinie, posiadacza imponującej kolekcji monet muzułmańskich. Pomysł ten, niestety, nie został zrealizowany[x].

KATEDRA FILOLOGII ORIENTALNEJ UJ (1919–1972)

Na początku XX wieku ponownie pojawiła się okazja zorganizowania studiów orientalistycznych w UJ. W 1911 roku do Rady Wydziału Filozoficznego wpłynęło podanie dra Tadeusza Jana Kowalskiego (1889–1948), wychowanka Uniwersytetu Wiedeńskiego, ucznia prof. Rudolfa Greyera, o przyznanie mu subwencji na pogłębienie studiów semitologicznych. W latach 1911–1912 Kowalski kontynuował studia w Strassburgu i Kilonii, a następnie w latach 1912–1914 pracował w Instytucie Orientalistyki Uniwersytetu Wiedeńskiego. W 1914 roku w UJ odbyła się jego habilitacja[xi] (na podstawie pracy Der Dīwān des Kais Ibn al-Hatīm), a rok później doc. Kowalski rozpoczął wykłady języka arabskiego, perskiego i osmańskotureckiego oraz historii muzułmańskiego Wschodu. Po uzyskaniu nominacji na profesora nadzwyczajnego 1 lipca 1919 roku Tadeusz Kowalski objął utworzoną na mocy dekretu podpisanego przez naczelnika państwa Józefa Piłsudskiego, pierwszą w niepodległej Polsce Katedrę Filologii Orientalnej. W 1921 roku powierzono mu także kierowanie pracami nowej jednostki dydaktyczno-badawczej, jaką było Seminarium Filologii Orientalnej[xii] (z siedzibą w pałacu Badenich przy ul. Sławkowskiej 32). Ów wybitny filolog kierował pracami Katedry oraz Seminarium do wybuchu II wojny światowej (6 listopada 1939 roku został aresztowany w ramach Sonderaktion Krakau, do lutego 1940 roku więziony był w Sachsenhausen) i kilka lat po jej zakończeniu, do swej przedwczesnej śmierci w 1948 roku. Profesor Kowalski pełnił też funkcję sekretarza generalnego PAU (1939), prezesa Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego (1947), uczestniczył w pracach wielu zagranicznych towarzystw naukowych. Był jednym z najwszechstronniejszych orientalistów polskich, znawcą języków i kultury muzułmańskich ludów Bliskiego Wschodu, specjalistą w zakresie arabistyki, turkologii, iranistyki i islamistyki. Napisał ponad 200 prac naukowych, spośród których do najważniejszych należą: Relacja Ibrāhīma Ibn Ja‘kūba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie al-Bekrīego (1946), Le dīwān de Ka‘b Ibn Zuhair. Edition critique (1950), Na szlakach islamu. Szkice z historii kultury ludów muzułmańskich (1935)[xiii]. Profesor Kowalski był znakomitym, uznanym przez międzynarodowe środowisko naukowe uczonym, wytrawnym badaczem, świetnym pedagogiem i organizatorem, twórcą nowoczesnej polskiej arabistyki, turkologii i islamistyki[xiv]. Wykształcił wielu polskich naukowców i znawców Orientu, między innymi Ananiasza Zajączkowskiego (1903–1970)[xv] i Józefa Bielawskiego (1909–1997)[xvi], późniejszych profesorów UW i twórców orientalistyki warszawskiej.

Po śmierci prof. Kowalskiego w 1948 roku Katedrę objął historyk mediewista i arabista prof. Tadeusz Lewicki (1906–1992), który naukę języków orientalnych rozpoczął jeszcze we Lwowie pod kierunkiem prof. Zygmunta Smogorzewskiego (arabski) i księdza prof. Aleksego Klawka (hebrajski). Tadeusz Lewicki w 1928 roku wyjechał do Paryża, gdzie studiował nauki polityczne i języki wschodnie z myślą o karierze dyplomatycznej. Stamtąd udał się w swoją pierwszą podróż do Algierii, gdzie spędził kilka miesięcy. Po uzyskaniu stopnia doktora w 1931 roku na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie (na podstawie rozprawy o historii Afryki Północnej w okresie wczesnego średniowiecza) ponownie udał się do Paryża, gdzie w latach 1932–1934 studiował historię Wschodu i islamistykę. Po powrocie do Polski aż do wybuchu wojny był starszym wykładowcą w Katedrze Historii Starożytnej Uniwersytetu Jana Kazimierza. W tym czasie powstał pierwszy tom jego pracy Polska i kraje sąsiednie w świetle „Księgi Rogera”, geografa arabskiego z XII w. al-Idrīsī’ego[xvii]. Wojnę prof. Lewicki spędził głównie w konspiracji; w randze podporucznika walczył w Powstaniu Warszawskim, aresztowany w listopadzie 1944 roku, trafił do oflagu w Murnau (Bawaria), a po wyzwoleniu dołączył do armii gen. Andersa, z którą został ewakuowany do Anglii. Po powrocie do Polski w 1947 roku osiedlił się w Krakowie. Korzystając z reformy studiów uniwersyteckich, prof. Tadeusz Lewicki, piastujący funkcję dyrektora Katedry, a następnie od 1972 roku Instytutu Filologii Orientalnej, znacznie rozbudował program studiów orientalistycznych, wprowadzając nowe przedmioty, czemu towarzyszyło powiększenie kadry naukowej o nowych wykładowców. Jego zasługą jest również utworzenie Zakładu Numizmatyki Instytutu Historii i Kultury Materialnej PAN[xviii] (1954), Komisji Orientalistycznej Krakowskiego Oddziału PAN (1958) oraz rocznika „Folia Orientalia” (1951). Profesor Lewicki był uznanym w świecie autorytetem[xix], autorem pierwszych w Polsce i pionierskich na skalę światową badań nad religijnymi gminami ibadyckimi (Études ibādites nord-africaines I, 1955), specjalistą od źródeł arabskich do dziejów Słowiańszczyzny (Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t. 1–4, 1956–1988), średniowiecznej historii Europy i Afryki (Źródła zewnętrzne do historii Afryki na południe od Sahary, 1969; West African Food in the Middle Ages According to Arabic Sources, 1974; Dzieje Afryki od czasów najdawniejszych do XVI w., 1969). W rok po śmierci prof. Lewickiego Instytut Filologii Orientalnej uczcił pamięć wybitnego uczonego, organizując dwudniową konferencję naukową (17–18 listopada 1993 r.), w której wzięło udział szerokie grono polskich orientalistów, reprezentujących różne specjalności i dziedziny wiedzy[xx].

INSTYTUT FILOLOGII ORIENTALNEJ UJ (1972–2011[xxi])

Instytut Filologii Orientalnej[xxi] powstał 1 czerwca 1972 roku w drodze przekształcenia Katedry Filologii Orientalnej. Jego twórca i pierwszy dyrektor prof. Tadeusz Lewicki stworzył jednostkę naukową o szerokim zakresie badawczym, obejmującym języki, kraje i kultury od Dalekiego Wschodu po zachodnią i południową Czarną Afrykę. W ramach Instytutu utworzono zakłady: arabistyki, iranistyki oraz turkologii; kontynuowano także badania w dziedzinie afrykanistyki oraz w zakresie źródeł orientalnych i numizmatyki. Kadrę naukową stanowili: jeden profesor zwyczajny, dwóch profesorów nadzwyczajnych, jeden docent, jeden starszy wykładowca, jeden wykładowca, ośmiu adiunktów, dwóch starszych asystentów, trzech starszych dokumentalistów, jeden asystent, dwóch lektorów, jeden starszy asystent naukowo-techniczny. Rocznie IFO kształcił sześciu–ośmiu magistrów orientalistyki, którzy często znajdowali zatrudnienie w wielu placówkach naukowych, na przykład prof. Władysław Kubiak (1925–1997), arabista, sekretarz Stacji Archeologii Śródziemnomorskiej UW w Kairze, czy dr Zygmunt Abrahamowicz (1923–1990), pracownik Instytutu Historii PAN[xxii].

Katedra Arabistyki

Po przejściu prof. Tadeusza Lewickiego na emeryturę w 1976 roku obowiązki kierownika Zakładu Arabistyki oraz dyrektora Instytutu Filologii Orientalnej pełnił aż do swojej nagłej śmierci w 1990 roku prof. Andrzej Czapkiewicz (1924–1990). Ten wybitny arabista, językoznawca i dialektolog pozostawił po sobie wiele ważnych monografii, między innymi: The Verb in Modern Arabic Dialects as an Exponent of the Development Processes Occurring in Them (1975), Arabic Idioms (1983), The Views of the Medieval Arab Philologists on Language and its Origin in the Light of As-Suyūtī’s „Al-Muzhir” (1988) oraz prac z zakresu onomastyki (Ancient Egyptian and Coptic Elements in the Toponymy of Contemporary Egypt, 1971) i literatury (The Functioning of the Monologue in Modern Arabic Literature, 1987). Jako dyrektor IFO UJ prof. Czapkiewicz dbał o rozwój nie tylko arabistyki, lecz wszystkich pozostałych kierunków orientalnych. To właśnie z jego inicjatywy w 1987 roku utworzono nowy kierunek: japonistykę. Profesor Czapkiewicz był wychowawcą kolejnego pokolenia nie tylko krakowskich językoznawców. Od 1991 roku przy IFO działała Fundacja Arabistyczna jego imienia, której celem było wspieranie pracy naukowej młodych arabistów.

Z Zakładem Arabistyki związana była także przez wiele lat prof. Maria Kowalska (1919–2005), specjalistka w zakresie współczesnej i klasycznej literatury arabskiej, kierownik Zakładu w latach 1994–1999. Profesor Kowalska prowadziła studia nad historią oraz geografią arabską, których owocem – obok licznych artykułów – stała się również pierwsza napisana w języku polskim historia arabskiej literatury geograficznej (Średniowieczna arabska literatura podróżnicza, 1973). Wychowankami i wieloletnimi pracownikami Zakładu Arabistyki byli także m.in. arabistka i afrykanistka dr Alicja Małecka, prof. Dymitr Ibriszimow – obecnie prof. uniwersytetu w Bayreuth oraz przedwcześnie zmarły dr hab. Adam Bieniek (1968–2015), autor wielu prac z zakresu średniowiecznej literatury arabskiej, historyk kultury arabsko-muzułmańskiej, specjalista od problemów współczesnego islamu. Z krakowską arabistyką byli też związani: mgr Zbigniew Maśka, prof. Adnan Abbas, dr hab. Jerzy Łacina i wielu wykładowców i lektorów języka arabskiego. W roku 2004 Zakład Arabistyki został przekształcony w Katedrę, na czele której stoi prof. Barbara Michalak-Pikulska (literaturoznawca, autorka wielu monografii, m.in. Zarys współczesnej nowelistyki krajów Półwyspu Arabskiego – Wybrane problemy i teksty źródłowe, 2000; Modern Literature of the United Arab Emirates, 2012; Modern Literature of the Gulf, 2016), od 2012 r. pełniąca także funkcję dyrektora Instytutu Orientalistyki.

Studia afrykanistyczne

Przez pół wieku rozwijały się w UJ studia afrykanistyczne. Zainicjował je w 1945 roku prof. Roman Stopa (1895–1995), absolwent filologii klasycznej UJ, doktor językoznawstwa indoeuropejskiego (1927), najwybitniejszy afrykanista polski (habilitacja z zakresu afrykanistyki na Uniwersytecie Lwowskim w 1936 r. na podstawie pracy Die Schnalze, ihre Natur, Entwicklung und Ursprung). Przed wojną prowadził badania na terenie Afryki, studiował też w Johannesburgu, Kapsztadzie, Berlinie, Londynie, Lejdzie i Paryżu. W czasie okupacji Roman Stopa brał udział w tajnym nauczaniu na UJ, a od zakończenia wojny prowadził wykłady z języków afrykańskich: suahili, hausa, ewe, języków buszmeńskich oraz muzykologii porównawczej ludów Afryki dla studentów filologii orientalnej. Był pierwszym polskim afrykanistą, pionierem glottogonii, znawcą etnografii i etnologii Buszmenów oraz Hotentotów, założycielem Language Origins Society. Jego pionierskie prace z dziedziny fonetyki: The Evolution of Click Sounds in Some African Languages (1960), Bushman and Hottentot Among the Isolated Languages of Africa oraz Structure of Bushman and its Traces in Indo-European stanowią kamień milowy w badaniach afrykanistycznych. Profesor Stopa opublikował także prace: Archaizm kultury buszmeńskiej, Hotentoci, Mali ludzie w pustyni i puszczy, zajmował się też przekładami (Z Czarnego Lądu: przysłowia,opowieści, zagadki), był także współautorem Małego słownika suahilijsko-polskiego i polsko-suahilijskiego (wraz z B. Garlickim). Studia afrykanistyczne przy Zakładzie Arabistyki rozwijały się dzięki dyrektorowi IFO prof. Czapkiewiczowi, który corocznie organizował lektoraty suahili i hausa. Po jego nagłej śmierci w 1990 roku wykłady te zawieszono, a prof. Stopa, choć do końca aktywny naukowo, miał już wówczas 95 lat i nie mógł ich kontynuować.

W 2000 roku w IFO UJ utworzono Katedrę Językoznawstwa Afroazjatyckiego, której pracami kierował arabista, semitysta i afrykanista prof. Andrzej Zaborski (1942–2014)[xxiii]. Prof. Zaborski był absolwentem Instytutu Orientalistyki UJ, gdzie pracował od 1966 r. W 1969 r. doktoryzował się na podstawie pracy Biconsonantal Verbal Roots in Semitic napisanej pod kierunkiem Jerzego Kuryłowicza. Uzyskał dwie habilitacje, pierwszą z zakresu arabistyki w UJ (1976), na podstawie pracy The Verb in Cushitic, drugą z afrykanistyki na Uniwersytecie Wiedeńskim (1984). W latach 80. pracował jako visiting professor na uniwersytetach w Wiedniu, Heidelbergu, Turynie i Udine. W 1989 roku otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego, zaś tytuł naukowy profesora nauk humanistycznych w 1995 r. Był redaktorem naczelnym czasopisma „Folia Orientalia” oraz redaktorem serii „Języki Orientalne w Przekładzie”.

Katedra Turkologii

Początki filologii tureckiej w UJ wiążą się z osobą prof. Tadeusza Kowalskiego, uznawanego za prekursora polskiej turkologii. Profesor Kowalski rozpoczął swe badania nad turecką dialektologią i literaturą ludową w 1916 roku, a w latach 20. i 30. XX wieku kontynuował prace nad tymi zagadnieniami, odbywając podróże badawcze do Anatolii i na Bałkany. Był także autorem ważnych opracowań naukowych dotyczących karaimskiego i innych języków kipczackich oraz polskich zapożyczeń z języków tureckich: Ze studjów nad formą poezji ludów tureckich (1922), Karaimische Texte im Dialekt von Troki (1929), Les Turcs et la langue turque de la Bulgarie du Nord-Est (1933), Zagadnienie liczby mnogiej w językach tureckich (1936). Z krakowską turkologią wiąże się też postać profesora Ananiasza Zajączkowskiego – wybitnego osmanisty i badacza języka karaimskiego, który początkowo jako uczeń i współpracownik prof. Kowalskiego związany był z ośrodkiem krakowskim, a od 1935 roku z Uniwersytetem Warszawskim, gdzie został kierownikiem utworzonego w tym czasie Zakładu Turkologii.

Po II wojnie światowej, w 1947 roku na stanowisko starszego asystenta został powołany ałtaista i mongolista Marian Lewicki (1908–1955), absolwent UJK we Lwowie, późniejszy profesor UW, który rozpoczął wykłady z języka starotureckiego. Specjalizował się on w językach ałtajskich (szczególnie mongolskim), choć prowadził także badania nad językami kipczackimi. Po habilitacji prowadził również zajęcia w UW, nie porzucając jednak wykładów w krakowskiej Wszechnicy. Zajmował się on, między innymi, zabytkami sino-mongolskimi i starotureckimi (Les inscriptions mongoles inédites en écriture carrée, 1937; La langue mongole des transcriptions chinoises du XIVe siècle. La Houa-yiyi-yu de 1389, 1949).

Uczniem prof. Kowalskiego był prof. Włodzimierz Zajączkowski (1914–1982), wybitny turkolog, historyk, językoznawca, który od 1973 roku aż do śmierci w 1982 roku pełnił funkcję kierownika Zakładu Turkologii IFO UJ. Był także członkiem Towarzystwa Orientalistycznego w Stambule oraz Societas Uralo-Altaica. Profesor Zajączkowski wykładał gramatykę, literaturę oraz historię Turcji, a także prowadził unikalne badania nad językiem karaimskim, gagauskim i azerskim; do najważniejszych jego prac należą: Turcy – Gagauzowie – historia, język, etnografia (1949), Contributions à la toponymie turque de la Crimée (1955), Język i folklor Gagauzów z Bułgarii (1966), Die türkmenischen Personennamen (1972). Jednym z pionierów badań nad literaturą turecką i paleografią osmańską był dr Władysław Zimnicki (1897–1979), który przeniósł się z Wrocławia do Krakowa, gdzie najpierw jako starszy wykładowca (od 1961 r.), a następnie zastępca profesora prowadził wykłady z języka starotureckiego oraz dyplomatyki tureckiej. Był też Władysław Zimnicki znakomitym organizatorem, wieloletnim opiekunem Koła Naukowego Studentów Orientalistyki. Z Zakładem Turkologii związani byli wiele lat także: doc. dr hab. Jan Ciopiński, prof. UJ (1938–2012)[xxiv], specjalista w zakresie literatury tureckiej, osmanista, literaturoznawca, wieloletni kierownik Zakładu Turkologii i wicedyrektor Instytutu Filologii Orientalnej UJ, dr Jerzy Lisowski, dr Teresa Ciecierska-Chłapowa oraz slawista, badacz językowych kontaktów słowiańsko-tureckich prof. Stanisław Stachowski, autor m.in. Studien über die arabischen Lehnwörter im Osmanisch-Türkischen, Słownik historyczny turcyzmów w języku polskim (2007), Słownik historyczno-etymologiczny turcyzmów w języku polskim (2014) oraz twórca i redaktor naczelny serii „Studia Turcologica Cracoviensia”.

W 2013 r. Zakład przekształcił się w Katedrę Turkologii UJ, na czele której stoi prof. Ewa Siemieniec-Gołaś, językoznawca, osmanistka, autorka wielu monografii, m.in. Karachay-Balkar Vocabulary of Proto-Turkic Origin (2000), Turkish Lexical Content in Dittionario della lingua Italiana, Turchesca by Giovanni Molino <1641> (2005), Anonymous Italian Turkish Dictionary from the Marsigli Collection in Bolonia (2015), w latach 2002–2008 pełniąca także funkcję dyrektora IFO.

W 2004 roku, w IFO UJ utworzono Katedrę Języków Azji Środkowej i Syberii, na czele której stał turkolog, językoznawca prof. Marek Stachowski. W IFO stworzył i prowadził czasopismo „Studia Etymologica Cracoviensia” (redaktor naczelny 1996–2015) oraz Zespół Studiów Syberyjskich (1997–2004). Prof. Stachowski jest autorem wielu monografii, m.in. Geschichte des jakutischen Vokalismus (1993), Dolganischer Wortschatz (1993) oraz Gramatyka języka tureckiego w zarysie (2007).

Zakład Iranistyki

Założycielem i pierwszym kierownikiem Zakładu Iranistyki IFO UJ był prof. Franciszek Machalski (1904–1979) – twórca nowoczesnej iranistyki polskiej, znawca języka, literatury oraz kultury dawnego i współczesnego Iranu. Dzięki niemu studia iranistyczne zyskały w Polsce status odrębnej dyscypliny[xxv]. Profesor Machalski studiował na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie (filologia polska i germańska, orientalistyka: sanskryt, arabski, perski), gdzie w 1930 r. uzyskał stopień doktora filozofii w zakresie filologii arabskiej i perskiej (na podstawie pracy Znamiona proroctwa Muhammeda napisanej pod kierunkiem prof. Zygmunta Smogorzewskiego). W 1941 roku został aresztowany przez NKWD i zesłany do łagru w Wierchnieuralsku. Po zwolnieniu dołączył do armii gen. W. Andersa, z którą trafił w 1942 roku do Iranu, aktywnie włączył się w oświatową i kulturalną działalność polskiej emigracji[xxvi]. Po powrocie do Polski w 1947 roku aż do przejścia na emeryturę w 1974 roku wykładał na UJ. Szanowany i ceniony, w roku 1966 został prodziekanem Wydziału Filologicznego UJ. 1 maja 1972 r. objął kierownictwo powstałego dzięki jego staraniom Zakładu Iranistyki UJ. W 1969 r. został profesorem nadzwyczajnym i na tym stanowisku pracował aż do przejścia na emeryturę w 1974 r. Jest autorem prac: Historyczna powieść perska (1952), La littérature de l’Iran contemporain (I–II), skryptu Wypisy perskie, przekładów z literatury perskiej oraz książek popularnonaukowych, m.in. Od Cyrusa do Mosaddeka (1960).

W tym czasie na iranistyce wykładało wielu znakomitych naukowców, między innymi Józef Reczek (1936–1988) – językoznawca, autor pracy Najstarsze słowiańsko-irańskie stosunki językowe (1984), Władysław Dulęba (1923–1987) – literaturoznawca (Klasyczne podstawy poetyki perskiej, 1986; The Cyrus Legend in the Šāhnāme, 1995) i tłumacz perskiej literatury klasycznej (Ferdousi – Księga Królewska, Pieśni miłosne Hafiza, zbiory poezji Dywan perski), oraz wykształceni także pod kierunkiem prof. Jerzego Kuryłowicza językoznawcy: późniejszy prof. Uniwersytetu w Leuven, Wojciech Skalmowski[xxvii] (1933–2008) oraz dr Barbara Mękarska – wieloletni wykładowca języków staro- i średnioirańskich. Absolwentem krakowskiej iranistyki jest też Piotr Chełkowski, obecnie emerytowany profesor Uniwersytetu w Nowym Jorku, światowej sławy specjalista w zakresie historii kultury Bliskiego Wschodu i studiów islamistycznych, autor m.in. Mirror of the Invisible World (1975) oraz Ta’ziyeh: Ritual and Drama in Iran (1979)[xxviii].

Po prof. Machalskim kierownictwo Zakładu objął w 1976 roku prof. Andrzej Pisowicz, doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie językoznawstwa irańskiego i ormiańskiego, wykładowca gramatyki języka perskiego, staroormiańskiego, kurdyjskiego, osetyjskiego oraz gruzińskiego, autor wielu monografii, m.in. Le développement du consonantisme arménien (1976), Origins of the New and Middle Persian Phonological Systems (1985), Gramatyka ormiańska. Grabar – Aszcharabar (2001). Prof. Pisowicz w latach 1976–1994 pełnił funkcję kierownika Zakładu Iranistyki, a w latach 1989–1994 wicedyrektora Instytutu Filologii Orientalnej. W Zakładzie Iranistyki badania nad językami, literaturą i kulturą Afganistanu prowadziła prof. Jadwiga Pstrusińska (autorka m.in. Afghanistan 1989 in Sociolinguisic Perspective, 1990; On the Secret Languages of Afghanistan and Their Speakers, 2013; Podstawy poetyki pasztuńskiej, 2017), wicedyrektor Instytutu Filologii Orientalnej UJ (1992–1993), kierownik Zakładu Iranistyki (1994–1999), kierownik Pracowni Źródeł Orientalnych i Numizmatyki IFO (1993–1997), założycielka i wieloletni kierownik autorskiej Pracowni Interdyscyplinarnych Badań Eurazjatyckich[xxix] (2000–2010).

Z Zakładem Iranistyki wiele lat byli związani także: doc. dr hab. Tomasz Marszewski, który wiele lat wykładał geografię i etnografię Iranu dla studentów iranistyki, dr Elżbieta Wnuk-Lisowska – iranistka i religioznawca, autorka książki Irański mit kosmologiczny: w świetle Awesty i Bundahišnu (1996), dr Marek Smurzyński (1954–2009) – literaturoznawca i tłumacz (W mgnieniu słów. Poezje. Rumi, 2008), autor prac o literaturze, kulturze i historii świata irańskiego, oraz dr Marcin Rzepka – adiunkt na Wydziale Historii i Dziedzictwa Kulturowego UP JPII w Krakowie, autor pracy Translacja i konwersja. Językowe i kulturowe aspekty przekładu Ewangelii na język perski (2012). Przez wiele lat, aż do 2016 r., na czele Zakładu Iranistyki stała prof. Anna Krasnowolska, wybitna specjalistka w zakresie perskiej literatury klasycznej i współczesnej, autorka m.in. Some Key Figures of Iranian Calendar Mythology (Winter and Spring) (1998), Mythes, croyances populaires et symboliques animale dans la littérature persane (Paris 2012). Obecnie pracami Zakładu Iranistyki kieruje dr hab. Kinga Paraskiewicz – językoznawca, autorka m.in. Irańskie nomina agentis z sufiksem -tar (2014) oraz Średnioperski poemat Drzewo asyryjskie i jego partyjska geneza (2007).

Pracownia Studiów Kurdyjskich

W 2008 roku przy Zakładzie Iranistyki powstała Pracownia Studiów Kurdyjskich. Była to odpowiedź na zwiększające się od paru lat zainteresowanie problematyką kurdyjską zarówno w Polsce, jak i szerzej na świecie. Język kurdyjski dla studentów iranistyki wykładał prof. Andrzej Pisowicz, zaś lektorat prowadził dr Farhang Muthafar Muhamad, doktorant na Wydziale Filologicznym UJ, obecnie wykładowca uniwersytetu Salahaddin w Erbilu (współautorzy, wraz z Andrzejem Bartczakiem, Gramatyki kurdyjskiej Sorani. Wariant używany w Erbilu, 2013).Współzałożycielką Pracowni, a także obecnym jej kierownikiem jest dr Joanna Bocheńska, która uzyskała stopień doktora na podstawie pracy Między ciemnością i światłem. O kurdyjskiej tożsamości i literaturze (2011).

Katedra Sanskrytu i Filologii Indyjskiej

Historia regularnych studiów indologicznych na UJ rozpoczyna się w 1893 roku, kiedy to utworzono pierwszą w Polsce i jedną z pierwszych w Europie Katedrę Sanskrytu. Na jej czele stanął prof. Leon Mańkowski (1858–1908), doktor praw i filozofii oraz docent sanskrytu na uniwersytecie w Lipsku. Był pierwszym polskim indologiem wykładającym po polsku[xxx]. Po śmierci prof. Mańkowskiego o katedrę starał się prof. Andrzej Gawroński (1885–1927), który habilitował się na UJ w roku 1912, rok później rozpoczął wykłady, a w 1916 roku został profesorem nadzwyczajnym filologii staroindyjskiej. Gawroński był autorem wielu wybitnych prac naukowych, m.in. Des influences linguistiques et stylistiques dans les littératures de l’Inde, Studies about the Sanskrit Buddhist Literature, Buddhacarita and Rāmāyaṇa czy wreszcie pośmiertnie wydanej książki Początki dramatu indyjskiego a sprawa wpływów greckich. To jego autorstwa jest także pierwszy podręcznik sanskrytu w języku polskim (Podręcznik sanskrytu. Gramatyka – Wypisy – Objaśnienia – Słownik, 1932). Gawroński był także doskonałym tłumaczem. W roku 1926 wydany został jego przekład pieśni epicznych Aśwaghoszy, a w 1933 r. przełożone z oryginału perskiego Wybrane czterowiersze Omara Chajjama. W 1914 roku prof. Gawroński wraz z Janem Grzegorzewskim założył w Krakowie periodyk „Rocznik Orientalistyczny” (do 1938 r. ukazało się 14 tomów)[xxxi].

Dopiero po siedmiu latach, dzięki między innymi staraniom Tadeusza Kowalskiego i Jana Michała Rozwadowskiego, odrodziła się też Katedra Sanskrytu i Filologii Indyjskiej. To właśnie za ich namową w 1928 roku powróciła do Polski Helena Willman-Grabowska (1870–1957), absolwentka uniwersytetów w Szwajcarii i paryskiej Sorbony, uczennica A. Meilleta, S. Leviego i L. Finota, wykładowca sanskrytu w École des Hautes Études i Collège de France. Profesor Willman-Grabowska, wybitny indolog, znawca sanskrytu, tybetańskiego oraz języków drawidyjskich, autorka m.in. Les composés nominaux dans le Śatapathabrāhmana, t. 1–2 (1927–1928), była pierwszą kobietą wykładowcą i profesorem w UJ, gdzie pracowała aż do roku 1951[xxxii].

Zakład Języków i Kultur Indii i Azji Południowej

W tym samym czasie władze zlikwidowały Katedrę Sanskrytu i Filologii Indyjskiej, tworząc w to miejsce Katedrę Językoznawstwa Ogólnego. Profesor Willman-Grabowska odegrała również ważną rolę w procesie tworzenia badań iranistycznych na UJ, ponieważ obok filologii indyjskiej prowadziła również zajęcia z języków: awestyjskiego, staroperskiego i sogdyjskiego. Niewątpliwą jej zasługą było utworzenie biblioteki indologicznej (na bazie księgozbioru Leona Mańkowskiego, który zakupiła za własne oszczędności) oraz wykształcenie wielu uczniów. Jednym z nich był Tadeusz Pobożniak (1910–1991), który w znacznej mierze zapewnił ciągłość studiów indologicznych pomiędzy rokiem 1948 a 1973, kiedy to powołano do życia Zakład Indianistyki i włączono go w strukturę IFO UJ. Po likwidacji Katedry Sanskrytu pracował w Katedrze Językoznawstwa Ogólnego, kontynuując badania nad sanskrytem oraz językami nowoindyjskimi. Jest autorem wielu prac naukowych z dziedziny gramatyki języka hindi oraz tocharskiego: Liczebnik w hindi (1960), Grammar of the Lovari Dialect (1961), Cyganie (1972), przekładu staroindyjskiego dramatu króla Siudraki Mrcchakatika i klasycznego dyskursu Milinda-Panha. Z Zakładem Indianistyki związani byli także przez wiele lat: Józef Lączak (1926–1989) – specjalista w zakresie języków drawidyjskich i ugrofińskich, wykładowca sanskrytu i języków drawidyjskich, etnolog doc. dr hab. Tomasz Marszewski, literaturoznawca Sławomir Cieślikowski oraz dr Przemysław Piekarski, który po przedwczesnej śmierci Józefa Lączaka w 1989 roku został kierownikiem Zakładu Indianistyki (1989–1997). Następnie funkcję tę objęła prof. Lidia Sudyka (1997–2007), autorka m.in. Od Ramajany do dydaktyki, czyli zagadki „Poematu Bhattiego” (2004) oraz Vijayanagara: A Forgotten Empire of Poetesses. Part I. The Voice of Gaṅgādevī (2013); a po niej prof. Marzenna Czerniak-Drożdżowicz (Studia nad Pańćaratrą. Tradycja i współczesność, 2008; Studia nad Pańćaratrą, część II. W poszukiwaniu tożsamości, 2011) oraz dr hab. Cezary Galewicz (Żyjące biblioteki Indii: Rygweda braminów Nambudiri, 2015; Text Divisions and Early Classifications of Knowledge in Literary and Epistemic Cultures of South Asia, 2011). W 2014 r. Zakład Indianistyki przemianowano na Zakład Języków i Kultur Indii i Azji Południowej. Dziś pracami Zakładu kieruje dr hab. Iwona Milewska, autorka monografii Ze studiów nad Mahabharatą (2015).

Od 1995 r. Zakład Języków i Kultur Indii i Azji Południowej Instytutu Orientalistyki UJ wydaje czasopismo naukowe „Cracow Indological Studies”.

Studia japonistyczne i sinologiczne

Jeszcze przed wojną, w latach 1929–1932, na Wydziale Filologicznym prowadzony był lektorat języka japońskiego (dr Denzel R. Carr z USA, stypendysta Fundacji Kościuszkowskiej[xxxiii]) i chińskiego (dr Witold Jabłoński, późniejszy profesor UW). Krótko po wojnie lektorem chińskiego był A. Dębnicki, po czym studia dalekowschodnie przestały się rozwijać. Dopiero w 1987 roku, dzięki staraniom prof. Andrzeja Czapkiewicza, w IFO UJ powstał Zakład Japonistyki. Pierwszym kierownikiem nowej jednostki został prof. Mikołaj Melanowicz, wówczas jeszcze docent, ale już sławny i ceniony znawca i tłumacz literatury japońskiej, który pełnił tę funkcję aż do roku 2004. Jest on autorem m.in. monumentalnej, trzytomowej Literatury japońskiej (1994–1996). Wieloletnim lektorem języka japońskiego był wówczas mgr Andrzej Kowalunas. Od lat 90. przy Zakładzie Japonistyki prowadzono także międzywydziałowe kursy języka chińskiego, zaś od 2000 roku oficjalnie zmieniono nazwę jednostki na Zakład Japonistyki i Sinologii. Wiele lat Zakładem kierował prof. Romuald Huszcza, specjalista w zakresie lingwistyki japońskiej i wschodnioazjatyckiej oraz językoznawstwa ogólnego i polskiego (autor takich monografii, jak Honoryfikatywność: gramatyka, pragmatyka, typologia, 1996, czy Gramatykalizacje japońszczyzny, 2012). Obecnie funkcję tę sprawuje dr hab. Tomasz Majtczak, autor m.in. Japońskie klasy czasownikowe w perspektywie diachronicznej (2008) oraz The Inflexional System of Classical Japanese (2016).

W roku 2014 powstał nowy kierunek studiów, sinologia. Kieruje nim prof. Ewa Zajdler, językoznawca, specjalistka w zakresie języka i kultury Chin oraz Tajwanu, autorka m.in. Gramatyka języka chińskiego. Składnia i semantyka (2005), Glottodydaktyka sinologiczna (2010) oraz Zrozumieć Chińczyków. Kulturowe kody społeczności chińskich (2011).

***

Dziś obsadę kadrową Instytutu Orientalistyki UJ[xxxiv], kierowanego od 2012 r. przez arabistkę prof. dr hab. Barbarę Michalak-Pikulską, stanowi: 21 samodzielnych pracowników naukowych (trzech profesorów zwyczajnych, siedmiu nadzwyczajnych z tytułem naukowym, jedenastu adiunktów ze stopniem doktora habilitowanego), 19 adiunktów, pięciu wykładowców, sześciu asystentów z doktoratem, 12 lektorów (w tym native speakerzy z Japonii, Iranu, Indii, Tajwanu, Turcji oraz krajów arabskich).

Badania naukowe IO UJ obejmują następujące dziedziny:

• arabistykę – język, literaturę, religię, historię i historię kultury świata arabskiego

• semitystykę – język hebrajski

• iranistykę – językoznawstwo irańskie, literaturę perską i historię kultury świata irańskiego (Iran, Kurdystan, Afganistan, Tadżykistan, Osetia)

• indologię – języki indyjskie, starożytną i współczesną literaturę, filozofię, historię i kulturę obszarów kręgu cywilizacji indyjskiej

• turkologię – językoznawstwo tureckie, literaturę i historię kultury ludów tureckich

• japonistykę i sinologię – językoznawstwo japonistyczne, sinologiczne, literaturę, kulturę i historię Japonii oraz Chin i Tajwanu.

Dziś, kiedy studia orientalistyczne znowu są modne (od wielu lat japonistyka przoduje wśród kierunków wybieranych przez kandydatów na studia), szybko pojawiają się nowe, niefilologiczne kierunki „wschodoznawcze”. Jest rzeczą oczywistą, że współczesna orientalistyka, jako nauka o dużym znaczeniu politycznym, historycznym i kulturowym, obejmuje takie dyscypliny jak: archeologia, historia, kultura, etnografia, antropologia, socjologia czy nauki polityczne. Jednakże nie należy zapominać, że filologia, na bazie której rozwinął się cały ten kompleks nauk, musi pozostać główną dyscypliną orientalistyki. Nie można bowiem zrozumieć współczesnego Wschodu ani, tym bardziej, stworzyć żadnej jego syntezy historyczno-społecznej bez znajomości źródeł pisanych tego regionu, bez znajomości języka. Już sto lat temu mówił o tym, przestrzegając przed encyklopedycznym, a dyletanckim „wszystkoizmem”, prof. Tadeusz Kowalski, który, mimo że sam określał siebie jako orientalistę, to jednak równocześnie z całą mocą podkreślał podstawowe znaczenie filologii oraz znajomości języków dla wszelkich „studiów wschodnich” (por. „Nauka Polska”, nr 2, 1919, s. 360).

 

                                                                                                                                     Kinga Paraskiewicz

---